III bosqich. Burunning nafas olish, hid bilish va himoya faoliyatlarini tekshirish

III bosqich. Burunning nafas olish, hid bilish va himoya _ faoliyatlarini tekshirish.

1. Burunning nafas olish faoliyati avval bir tomonda, keyin ikkinchi tomonda tekshiriladi. Oʻng tomonda burun orqali nafas olish faoliyatini aniqlash uchun tekshiruvchi oʻng qoʻlining koʻrsatkich barmogʻi yordamida chap burun qanotini burun toʻsigʻiga bosadi. Chap qoʻli yordamida oʻng burun dahliziga yupqa paxta boʻlagini yoki doka ipni yaqinlashtirib, bemordan nafas olishni va nafas chiqarishni soʻraydi. Shu tariqa burunning chap tomonida burun orqali nafas olish faoliyati tekshiriladi. Paxta boʻlagining siljishiga qarab burunning nafas olish faoliyatiga baho beriladi. Tekshiruvda har ikki tomonda burun orqali nafas olish faoliyati meʼyorda, qlyinlshgan yoki yoqotilgan boʻlishi mumkin.

Burunning nafas olish faoliyatiga baho berilganda bemor shikoyatlari, paxta boʻlagi bilan oʻtkazilgan sinama natijasi va rinoskopiya manzarasi eʼtiborga olinadi.

Baʼzan burunning nafas olish faoliyati rinomanometriya, taximetriya, fonometriya, pressometriya, volyumometriya, rezistometriya kabi obyektiv tekshiruvlar yordamida tekshiriladi. Rinomanometriya tekshiruv usuli burun boʻshligʻidan oʻtayotgan havo oqimining miqdori va bosimini aniqlashga asoslangan. Rezistometriya tekshiruvi rinopnevmometr asbobi yordamida bajariladi. Bunda burun boʻshligʻining havo oqimiga qarshiligining darajasi baholanadi.

Burunning nafas olish faoliyatining buzilishiga quyidagilar sabab boʻlishi mumkin: burun chigʻanogʻi gipertrofiyasi, bur un toʻsigʻi qiyshiqligi,burun suyaklarining nuqsonlari, burun poliplari, burun atreziyalari, oʻsmalari, adenoidlar.

4-jadval

Burun nafas olish faoliyatining buzilish darajalari Burun bushligida havo aylanish qarshiligi sm H20/^/c Burun orqali nafas chiqarishda havoning tezligi l/s

Meʼyorda 2-3,5 2,0-0,9

Engil I 3,5-4,5 0,8-0,7

Oʻrtacha II 4,5-6 0,6-0,4

Keskin III 6-8 0,3-0,2

Toʻliq IV 8 va undan koʻproq 0,1 va undan kamroq

4- jadvalda burunning nafas olish faoliyatining buzilish darajalari keltirilgan.

2. Burunning hid bilish faoliyatini tekshirish usullarining barchasi subyektiv, nisbatan obyektiv va obyektiv usullarga boʻlinib, rekonstruktiv endonazal jarrohlik amallariga boʻlgan koʻrsatmalarni va hid bilish qobiliyatining perseptiv buzilishlarini aniqlashda hamda tibbiy ekspertizada qoʻllaniladi. Amaliyotda odatda subyektiv tekshiruv usullari keng qoʻllaniladi. Ular teshirilayotgan shaxsga har xil darajadagi hidli moddalarni hidlatish va undan “ha”,”yoʻq”,”ha, ammo aniq aytolmayman “ kabi javob olishga asoslangan. Nisbatan obyektiv tekshiruvlarda pidlar taʼsirida sodir boʻlgan reaksiyalar (yurak urishi va nafas olish tezligini oʻzgarishi, teri-galvanik reaksiyalarni oʻzgarishi) aniqlansa, obyektiv tekshiruvlarda elektroentsefalografiya natijalari qayd etiladi.

Hid bilish qobiliyatining sifat koʻrsatkichini baholash uchun 1925-yilda V.I.Voyachek tomonidan ishlab chiqilgan tekshiruv oʻtkaziladi. Tekshiruvda ishlatiladigan quyidagi hidli moddalarning standart eritmalari tartib raqamlari bilan belgilangan bir hil shisha idishchalarga solinib, hid kuchini oʻsib borishi tartibida joylashtiriladi (69-rasm):

- 0,5% sirka kislotasi eritmasi (kuchsiz hid);

- yangi vino spirti (oʻrtacha hid);

- valeriana tindirmasi (kuchli hid);

- navshadil spirti (oʻta kuchli hid).

Tekshiruvchi hidli moddalar eritmalarini tekshirilayotgan shaxsning burun kataklariga navbatma-navbat yaqinlashtirib, undan eritma hidini aniqlashini soʻraydi (70-rasm). Burunning oʻng tomonida hid bilish faoliyatini aniqlash uchun tekshiruvchi oʻng qoʻlining koʻrsatkich barmogʻi bilan burunning chap qanotini burun toʻsigʻiga bosib, chap qoʻli bilan hidli modda solingan shisha idishni bemorning oʻng burun katagiga yaqinlashtiradi va undan nafas olishni, moddaning hidini aniqlashni soʻraydi.

Xuddi shu tariqa burunning chap tomonida hid bilish qobiliyati tekshiriladi. Bunda tekshi – ruvchi burunning oʻng qanotini chap qoʻlining koʻrsatkich barmogʻi bilan bosib,oʻng qoʻli bilan hidli moddani bemorning chap burun katagiga yaqinlashtiradi.

Har bir hidli modda hid bilish jarayonida ishtirok etuvchi uchta asab tolalardan biriga (uch shoxli, tilhalqum, hid bilish asab tolasi) taʼsir qiladi. Tekshiruv olfaktometr yordamida bajariladi.

Bemorda hid bilish qobiliyati meʼyorda (normosmiya), pasaygan (giposmiya), yoʻqotilgan (anosmiya) yoki buzilgan (parosmiya) boʻlishi mumkin. Baʼzan hid galyutsinasiyalari (kakosmiya) uchraydi. Bosh miya oʻsmasi va bosh miya peshona boʻlagining hoʻppozida bir tomonlama anosmiya kuzatiladi.

Tekshiruvda barcha eritmalar hidini toʻgʻri aniqlagan bemorda hid bilish qobiliyati pasayishining I darajasi, oʻrta kuchli hidni aniqlanganda – II darajasi va kuchli hidni aniqlanganda – III darajasi deb baholanadi. Tekshirilayotgan shaxs faqat navshadil spirt hidini aniqlaganda hid bilish qobiliyati pasayishining IV darajasi deb baholanadi.

Tekshiruvda hid bilish tirqishlarining oʻtkazuvchanligi muhim ahamiyatga ega, shuning uchun tekshiruvdan oldin burun boʻshligʻi shilliq pardasi shishini kamaytirish va hid bilish tirqishlarini ochish tadbirlari oʻtkazilishi lozim.

Otonevrologiyada 7 ta hidli moddalardan iborat Bernshteyn (1928) toʻplamidan foydalaniladi. Toʻplamda quyidagi hidli moddalar hid kuchini oshib borishi tartibida joylashtirilgan: 1-kir yuvish sovuni,2atir gul sharbati,3-achchiq bodom sharbati,4 – qora kuya,5 – skipidar, 6 – navshadil spirti, 7- xloroform. Qayd etilgan hidli moddalar tez bugʻlanuvchi boʻlganligi sababali ular zich yopilgan shishi idishlarda saqlanadi. Tekshiruv havosi toza boʻlgan xonada mono- va birinal usulda bajariladi. Tekshiruvda hidli moddalarning turli konsentratsiyalaridan foydalaniladi. Masalan, valeriana eritmasining boshlangʻich konsentratsiyasidan tashqari yana 0,8; 0,4; 0,1; 0,05; 0,025; 0,0125 kontsentratsiyalari tayyorlanadi. Bemor barmogʻi bilan burun kataklarining birini yopgandan soʻng tekshiruvchi hidli modda eritmasining eng kichik kontsentrasiyasi solingan idishdan boshlab navbatma-navbat barcha eritmalarni ikkinchi burun katagiga 1 sm masofada yaqinlashtirib, bemorga bir marta nafas olishni buyuradi, keyin shisha idishni undan uzoqlashtiradi. Bemor hidini seza boshlagan hidli moddaning eng kichik kontsentratsiyasi – hid bilish qobiliyatining son koʻrsatkichini, yaʼni hid bilish boʻsagʻasini, hidi toʻgʻri aniqlanib ifodalab berilgan eritma kontsentratsiyasi – hidni aniqlash boʻsagʻasini ifodalaydi. Hidni aniqlash boʻsagʻasi hid bilish boʻsagʻasidan biroz baland boʻladi.

L.B.Daynyak (1959) ishlab chiqgan tekshiruv usulida bemor burniga oʻrnatilgan oliva orqali dastlab hidli modda solingan idishdan, keyin boshqa idishdan oʻtayotgan havodan nafas oladi. Havoni vaqti-vaqti bilan yoki uzluksiz yuborishishi bemorda nafaqat hid bilish, hidni aniqlash boʻsagʻalarini, balki moslashish va hid bilish qobiliyatining tiklanish vaqtini ham aniqlash imkonini beradi. Moslashish vaqtini aniqlash uchun bemorga har 2-3 soniyada hidli moddaning boʻsagʻali miqdori yuboriladi; u hidni bilmay qolganligicha davom etgan vaqt moslashish vaqti, boʻsagʻali taʼsirdan soʻng hidni yana bilish uchun kerak boʻlgan vaqt hid bilish qobiliyatining tiklanish vaqti deb baholanadi.

3. Burunning mukotsiliar tashuvchilik faoliyatini tekshirish usullarining aksariyati turli hidli indikatorlarni (koʻmir changi, tush, saxarin, belgilangan radiyfaol izotoplar va boshq.) shilimshiq ajralma bilan bilga burun boʻshligʻida siljish vaqtini aniqlashga asoslangan. Amaliyotda koʻpincha G.I.Markov (1985) tomonidan ishlab chiqilgan tekshiruv usuli qoʻllaniladi. Tekshiruvda indikator sifatida kraxmal-agar aralashmasiga qoʻshilgan koʻmir kukuni (0,2 g kraxmal, 0,05 g agar-agar, 1,0 g koʻmir kukuni, 10 ml suv) ishlatiladi. Hilpillovchi epiteliyning harakati quyidagicha baholanadi: 15 daqiqagacha – meʼyorda, 30 daqiqagacha – mukotsilliar tashuvchilik faoliyati buzilishining I darajasi, 31-45 daqiqagacha – II darajasi, 45-50 daqiqagacha III -darajasi.

Saxarin bilan oʻtkaziladigan testda bemor pastki burun chigʻanogʻining ustiga qoʻyilgan saxarin boʻlakchasining shirin taʼmini seza boshlagan vaqt oraligʻi aniqlanadi. S.Z.Piskunov (1995) tomonidan ishlab chiqilgan tekshiruv usulida tarkibiga saxarin va koʻk metilen kiritlgan metilsellyulozali eruvchi plyonkasi ishlatiladi.

Mukotsilliar tashuvchilik faolligini tekshirish paytida indikator pastki burun chigʻanogʻining old uchidan 0,5-1,0 sm tashlab, shilliq pardaga surtilishi lozim. Hilpilovchi epiteliy tuklarining harakati burun boʻshligʻi shilliq pardasi ishlab chiqqan suyuqlikning miqdori va xarakteriga ham bogʻliq. Shuning uchun burun boʻshligʻi shilliq pardasidagi bezlarning suyuqlik ishlab chiqarush va shilliq qavatning soʻrish faoliyatlarini aniqlash nazariy va amaliy ahamiyatga ega.

4. Burun boʻshligʻi shilliq pardasida joylashgan bezlarning suyuqlik ishlab chiqarish faoliyatini tekshirishning eng oddiy usuli – bu paxta boʻlakchasi bilan oʻtkazilgan test boʻlib, bunda pastki burun chigʻanogʻining oʻrtasiga pinset yordamida diametri 0,5 sm ga teng paxta boʻlakchasi 2-3 daqiqaga kiritiladi. Shilliq pardada joylashgan bezlarning suyuqlik ishlab chiqarish faoliyati meʼyorda boʻlgan hollarda paxta yengil namlanadi, pasayganda – quruqligicha qoladi, koʻpayganda – suyuqlik bilan toʻliq namlangan boʻladi. Tekshiruvda paxta boʻlagining vaznini burun boʻshligʻiga kiritishdan oldin va keyin oʻlchash usulini qoʻllash mumkin.

5. Burun boʻshligʻi shilliq pardasining soʻrish faoliyatini aniqlash uchun ham bir necha tekshiruv usullari ishlab chiqilgan (Bozik O., 1964; N.N.Yudov, 1966; B.M.Sagalovich, 1967 ) .

6. Vodorod ionlarini tekshirish usuli (pH-metriya) ”Rifan” indikator qogʻozi yordamida kalorimetrik usulda bajariladi. Bunda qogʻoz tasmasi pastki burun yoʻliga 10 soniyaga kiritilib, keyin chiqarib olinadi va rangi maxsus pH shkalasi ranglari bilan solishtiriladi. Meʼyorda burun ajralmasining reaksiyasi neytral yoki sust ishqorli boʻlib, pH koʻrsatkichi 7,0 ga teng. Burun boʻshligʻi kasalliklarida ajralmaning pH koʻrsatkichi oshadi.

7. Burun boʻshligʻi shilliq pardasining termometriyasi maxsus elektr termometrlar yordamida bajariladi. Meʼyorda pastki burun chigʻanogʻining old uchi sohasida harorat 28,5 0 C ni, oʻrta burun chigʻanogʻining orqa qismida 35,30 C ni tashkil qilsa, burun kasalliklarida burun boʻshligʻining orqa boʻlimlarida shilliq parda haroratini oshishi kuzatiladi.

◄

►